Yapay Zeka Okuryazarlığı Nedir? Yeni Başlayanlar İçin Kapsamlı Bir Kılavuz
Yapay zeka (AI) ilk olarak 1956 yılında “akıllı makineler üretme bilimi ve mühendisliği” olarak tanımlanmıştır. İlerleyen yıllarda ise insan zekasını taklit eden kurallara ve çevreye dayalı akıl yürütme becerisi olan akıllı makinelere ve algoritmalara aşamalı olarak evrilmiştir.
Yapay Zeka (AI) pek de farkına varamadığımız bir biçimde günlük hayatımızın ayrılmaz bir parçası haline gelmiş durumda. Sesle etkinleştirilen sanal asistanlardan, kişiselleştirilmiş önerilere birçok noktada artık bizimle birlikte.
Evimizde, işyerlerimizde, mesleklerimizde, arabalarımızda ve akıllı aletlerde yapay zekanın farklı bir biçimiyle karşılaşmaktayız. Bu süreç aslında bir nevi dünyayla etkileşim şeklimizi dönüştürüyor.
Buna rağmen çoğu insan bu teknolojilerin nasıl çalıştığına dair sınırlı bir bilgiye ve anlayışa sahip. Araştırmacılar ve bu işin uzmanları ise aslında bu uçurumun kapanması içi çaba sarfediyor.
Yapılan araştırmalar birçok insanın yapay zeka ile karşılaştıklarının farkına dahi varmadıklarını gösteriyor. Aralık ayı içerisinde Pew Araştırma Merkezi’nde Amerikalı yetişkinlerle yapılan bir anket çalışmasında yapay zeka kullanımına dair altı yaygın örnek verildi, ankete katılan kişilerin ise sadece %30’luk kısmı tüm örneklerin yapay zeka ile alakalı olduğunu bilebildi.
Tüm bunlar yaşanırken verilere baktığımızda ise yapay zeka pazarının 2026 yılına kadar 309,6 milyar dolar büyümesi tahmin ediliyor.
Yapay Zeka (AI) pazarda yer aldığı konuma ve aynı zamanda irili ufaklı hayatımızın her alanına girmesiyle birlikte yeni bir okuryazarlık biçiminde karşımıza zorunluluk olarak çıktı: Yapay Zeka (AI) Okuryazarlığı
Yapay zekanın sadece teknolojik bir araç olmaktan çıkıp önemli bir toplumsal unsur olması, yapay zekayı anlamlandırmanın sadece veri bilimcileri veya veri analistlerinin alanında yer almaması gerektiğini ortaya koyuyor.
Ancak burada amaç, herkesi bir yapay zeka uzmanı yapmak değildir. Elbette, bu alanda uzmanlaşacak kişiler olacaktır. Fakat asıl hedef, bireylerin yapay zeka ile sorumlu ve etkili bir şekilde nasıl anlamlandırabileceği, nasıl kullanabileceği ve nasıl etkileşimde bulunabileceği konusunda gerekli bilgi ve becerilerle donatılmasıdır. Toplumun bu konuda bilinçli karar alması ve gelecekte bu teknolojinin hayatımızda daha fazla hangi değişikliklere sebep olacağını ve bunların etik yönlerini net bir şekilde anlamaları içindir.
Bu içeriğimizde yapay zeka okuryazarlığı kavramını inceleyeceğiz ve çeşitli bileşenlerini, eğitimde ve iş hayatındaki rolünü aynı zamanda yönlendirmeye başladığı bu yeni dünyamızdaki önemine bakacağız.
Yapay Zeka (AI) Okuryazarlığı Nedir?
Yapay zeka okuryazarlığı, aslında yalnızca yapay zeka teknolojilerini anlamakla kalmayan çok yönlü bir kavram. Yapay zeka okuryazarlığı, yapay zeka teknolojilerini ve buna bağlı uygulamaları etkili bir biçimde kullanabilmek için gerekli beceri ve yeterliliklere sahip olmayı içermektedir.
Bu yapay zeka teknolojilerine eleştirel bir gözle bakmak, bağlamlarını anlamak, tasarım, uygulama ve sağladığı fayda gibi bir çok yönünü sorgulayabilmek ile alakalıdır.
Gün geçtikçe birbirinin içine giren ve bağlanan dünyamızda yapay zeka finans, eğitim, sağlık ve eğlenceye kadar çeşitli sektörlerde kendisine yer buldu. İş dünyasında veri analizi çalışmaları için yapay zeka destekli araçların kullanılması veya sağlık hizmetleri alanında makine öğrenimi algoritmalarından yararlanılması birçok alanda net bir şekilde kendisini gösterdi. Geldiğimiz noktada ise yapay zeka okuryazarlığı artık çok önemli bir beceri haline geldi.
Fakat burada belirtmek isteriz ki yapay zeka okuryazarlığı sadece mesleki yeterlilikle ilgili değildir. Eleştirel davranma ve meraklı bir zihin olmakla alakalıdır. Bu sistemler yaygınlaştıkça sosyal ve kültürel etkileşimlerimizde etkileniyor ve farklılaşıyor. Böyle bir
dünyada özgüven içerisinde olmak yapay zeka okuryazarlığının merkezinde yer alıyor.
ChatGPT ve Bard gibi yapay zeka araçlarının kararlarımızı, algılarımızı, iş yapış şeklimizi ve hatta dünyayla olan etkileşimimizi biçimlendirdiğini zaten deneyimledik. Yapay zeka okuryazarlığı ise bu etkileri tam olarak anlamayı ve anlamlandırmayı, yapay zekanın ön plana çıkarmış olduğu doğruları veya yanlış bilgiyi bununla birlikte etik, sosyal sorunlar ve kültürel konuları tanımayı içeriyor.
Sonuç olarak baktığımızda ise yapay zeka okuryazarlığı insanların bu teknoloji ile dolu dünyada bugün ve yarın güvenle ve sorumluluk bilincinde gezinmesini sağlamakla yakından ilgilidir. Yapay zeka okuryazarlığı bu durumun zorluklarını ve sonuçlarını dikkate almakla birlikte aslında faydalarından da en iyi şekilde yararlanmasını bilen bir toplumun oluşmasını teşvik etmektedir.
Yapay Zeka Okuryazarlığı Neden Önemlidir?
Yazımızda da bahsettiğimiz gibi yapay zeka artık her yerde ve önümüzdeki dönemde yapay zeka kullanım alanlarının artması bir ihtimalin dışında tam olarak kabul edilmiş bir gerçeklik olarak karşımıza çıkıyor. Bu durum bile burada insanların yapay zeka okuryazarlığı konusunda kendisini geliştirmesi gerektiğini net şekilde ortaya koyan bir sebep. Fakat tek sebep bu değil.
Pew Research tarafından yakın zamanda yapılan bir araştırmada verilere tekrar baktığımızda Amerikalıların %27’sinin günde en az birkaç kez yapay zeka araçları vasıtasıyla etkileşime girdiklerini söylediği ortaya çıkarmıştır.
Yine bu veriye benzer bir biçimde 2022 yılında yapılan bir IBM araştırması kuruluşların %35’inin işyerinde yapay zeka teknolojisini kullandığını ortaya koymuştur. %42’lik kesim ise faydalarından haberdar olduğunu ve araştırdığını belirtmiştir.
Yapay zeka okuryazarlığı önemli çünkü bize kullanılan teknolojiyi tanımlama, onunla etkili bir iletişim kurma, sınırlamalarını bilme ve potansiyelini görme becerisi kazandırmaktadır.
Diğer bir yandan yapılan araştırmalara tekrar göz attığımızda yapay zekanın yükselişi ile birlikte çeşitli endüstrilerde birçok iş fırsatının oluşacağını ve yapay zekanın muhtemelen yarının işlerinin yerini almakta zorlanmayacağını göstermektedir.
Tahmin edileceği gibi her ne kadar tüm disiplerin yerini yapay zeka alamayacak olsa dahi, bu bilgiye sahip olanlar olanların yerini alacak.
MicKinsey raporunda 2030 yılına dek kürsel çalışma saatlerinin %15’lik kısmının otomatikleşeceğini ve bununla birlikte Amerika'daki işlerin %47'sinin yüksek otomasyon riski altında olacağı tahmin ediliyor.
İşte tam olarak bu sebeple okuma/yazma ve sayısal becerileri içeren klasik okuryazarlığa benzer bir biçimde, işyerinde veya toplumun farklı bir alanında rekabet avantajı elde etmek için yapay zeka okuryazarlığı herkesin öğrenmesi gereken bir beceri paketi olarak ortaya çıkmıştır.
Yapay zeka günümüzde en önemli teknolojilerden biri olarak karşımıza gelmiştir. Bu sebeple aslında yapay zeka ve okuryazarlık konusunu birleştirmek için yapay zeka okuryazarlığı insanların buna odaklı teknolojileri anlaması ve bu dünyada yaşam sürebilmesi için ihtiyaç halline gelmiştir ve bu K-12 seviyesinde öğretilmelidir.
K-12 Kanada, Amerika, Avustralya ve Türkiye gibi ülkelerde kullanılan bir eğitim modelidir. Kindergarten ve 12th grade terimlerinden ortaya çıkmıştır. Anaokulu düzeyinden 12. sınıfa kadar olan süreyi ve düzeyi ifade etmektedir. Kindergarten anaokulu seviyesini ifade ederken 12 ise 12. sınıfı ifade etmektedir.
Görsel: Google yapay zeka okuryazarlığı konulu yayınlanan makale sayısı grafiği.
Yapay Zeka Okuryazarlığının Bileşenleri Nelerdir?
Yapay zeka okuryazarlığı birkaç temel bileşeni kapsamakta olan geniş bir kavramdır. Aslında veri okuryazarlığında olduğu gibi burada da akıcılık seviyeleri bulunmaktadır. İşte bu bileşenler şu şekildedir:
Teknik Anlamlandırma
Teknik anlamlandırma veya diğer ismiyle teknik anlayış yapay zekanın nasıl çalıştığına ilişkin temel mantığın anlaşılmasını içermektedir.
Örnek vermek gerekirse yapay zeka teknolojilerinin sadece üzerinde eğitim aldıkları konu ve veriler kadar iyi olabileceğini, hata paylarını, mevcut önyargılardan etkilenebileceğini bilmek ve farkına varmak teknik anlamlandırmanın bir örneğidir.
Pratik Anlamlandırma
Pratik anlamlandırma yapay zeka teknolojileri ile nasıl etkili bir etkileşime geçilmesi yönünde bilgi sahibi olmayı ve bunların hızlı bir biçimde uygulanmasını içeriyor.
İster sanal bir asistan kullanın, isterseniz ChatGPT ile bir iletişim kurmuş olun veya yapay zeka destekli bir analiz aracını işiniz için kullanmayı deneyin, bu araçları kullanırken hızlı ve doğru iletişimi kurabilmek pratik anlayışa sahip olmayı gerektirmektedir.
Etik Anlamlandırma
Yapay zeka sadece bir araç değil, toplumsal etkileri ve dünyamızda değişimlere sebep olan bir teknolojidir. Bu sebeple etik anlayış yapay zekanın sonuçlarının farkında olunmasını ve bunların ortaya çıkaracağı etik hususları anlamlandırmayı içermektedir.
Bununla beraber kötüye kullanım potansiyelinin varlığını, şeffaflık ve hesap verebilirlik ihtiyacının bulunduğunu anlamayı içermektedir.
İş Hayatında Yapay Zeka Okuryazarlığı
Hızlı bir biçimde gelişmekte olan iş ortamında yapay zeka okuryazarlığı önemli bir beceri seti olarak ortaya çıktı.
Yapay zeka teknolojileri çeşitli iş fonksiyonlarında adeta devrim yaratmaya başladı ve buna devam etmektedir. Bu durumun devam etmesi bir anlamda yapay zekayı anlamak için her seviyedeki çalışanlar için bir zorulunluluk halini almaya başladı bile.
İş dünyasında yapay zeka okuryazarlığı, yenilikçiliği, stratejik avantajı ve verimliliği artırmak için bu teknolojinin nasıl kullanılması gerektiğini anlamakla ilgilidir. Yapay zeka okuryazarlığı, yapay zekanın pazarlama, insan kaynakları, tıp, tedarik zinciri yönetimi, dijital pazarlama ve karar verme gibi dallarda nasıl kullanılacağını anlamayı içerir.
Yapay zeka alan olarak değerlendirildiğinde düzenli olarak yeni teknolojiler, araçlar ve uygulamalar ortaya koyduğu için sürekli olarak gelişmektedir. Bu durum aynı şekilde iş hayatındaki profesyonellerin sürekli güncel kalmasını, sürekli öğrenmesini ve becerilerini bu noktada geliştirmelerini zorunlu kılmaktadır.
Bu durum aynı şekilde işletmeler için de geçerlidir. İşletmeler, çalışanlarının yapay zeka trendleri, uygulamaları, araçları ve diğer ilgili konularda güncel kalması için düzenli şekilde yatırım yapmalıdır.
Aslında bu teknolojiyi gerçek dünya uygulamaları ile öğrenmek ve geliştirmek onu çok daha somut ve alakalı bir hale getirmektedir. İşletmeler bu organizasyonlarda yapay zeka teknolojilerini uygulayarak çalışanları için süreci daha kolay hale getirebilirler.
Yapay Zeka Okuryazarlığı Alanındaki Etik Kaygılar Nelerdir?
Yapay zeka günlük karar verme konusunda son derece önemli bir görev aldığından dolayı ve görev gün geçtikçe daha fazla alana yayılacağı için yanlış kullanılan veya kötü tasarlanmış/planlanmış bir uygulamanın insanlara ve topluma ciddi zarar verebileceği etik kaygılar arasında yer almaktadır.
Bu bağlamda araştırmacılar ağırlıklı olarak insanların sadece yapay zeka yeteneklerini geliştirmek yerine, adalet, şeffaflık, hesap verilebilirlik, ve etik gibi konularda kaygıların önemini fark etmeye başladılar.
Örneğin bir grup bilim insanı yapay zeka kavramlarını, etiği, farkındalığı ve kariyerleri birleştirerek yapay zeka okuryazarlığını geliştirmek adına bir ortaokul müfredatı dahi hazırladı.
Yapay zeka okuryazarlığını etik kaygılar çerçevesinde özetlemek gerekirse eğer, insan merkezli düşüncelerle kavramsallaştırmak aslında gelecekte kapsayıcı bir toplum inşa etmek adına oldukça önemlidir.
Yapay Zeka Okuryazarlığının Geleceği
Geleceğe baktığımızda yapay zeka okuryazarlığının önemi katlanarak artacaktır. Bu yönde yapılan araştırmalar ve günümüzde hızlı bir biçimde yaşanan dönüşüm bu durumu ortaya koyuyor.
Yapay zeka teknolojilerinin ve uygulamalarının son derece hızlı gelişmesi çeşitli sektörlere yayılmasıyla beraber aslında yapay zeka okuryazarlığı bireyler, şirketler ve toplumlar için oldukça kritik bir beceri olarak öne çıkacaktır.
Hepimizin yapay zekayı uzman olarak kullanmasına veya yapılandırmasına ihtiyaç duymayacak olsak dahi onu çok daha iyi anlamlandıran ve etkileşim sağlayan kişiler hep bir adım önde yer alacaktır.
Burada yapay zekanın gelişim serüveni, gelişiminin nasıl bir seyirde ilerleyeceği aslında aynı zamanda yapay zeka okuryazarlığınında çerçevesini oluşturacaktır.
Yeni ortaya çıkacak uygulamalar ve teknolojiler bunları anlamlandırabilmek için sürekli öğrenme ve uyarlanabilirlik gelecekte yapay zeka konusunda okuryazar kalabilmenin en temel maddesi olacaktır.
Buna en iyi örnek ise şu an LLM’ler ve bunların nasıl çalıştığı konusunda daha iyi fikirlere sahip kişilerin yıldızı nasıl parlıyorsa ilerde de farklı bir uygulama için aynı durum söz konusu olacaktır.
Yapay Zeka Okuryazarlığı: Genel Değerlendirmeler
Bu içerikteki yolculuğumuzda yapay zekanın çeşitli yönlerini, iş dünyasındaki yerini ve rolünü ve bununla birlikte gün geçtikçe yapay zekanın yönlendirdiği dünyamızdaki önem derecesini beraber değerlendirdik.
Yapay zeka okuryazarlığı ile ilgili olarak teknik, pratik ve etik anlayışın yanı sıra pratikte olan uygulamaları ve yaşanabilecek toplumsal gelişmeleri birlikte inceledik.
Yapay zeka kavramının sadece bilgisayar bilimi olarak değil,çeşitli alanlardaki önemini ön plana çıkarmaya gayret ettik ve bununla birlikte eleştirisel yaklaşım ve çevremizdeki dünyayı anlama noktasındaki rolünü net bir şekilde ortaya koyduk.
Yapay zeka okuryazarlığının günümüz dünyasında oldukça kritik bir beceri pozisyonunu aldığını, gelecekte ise bu önemini arttırarak devam ettireceğini saptadık.
Yazımızın sonunda ise şunu aktarmak istiyoruz; yapay zeka okuryazarlığı serüveni bir varış noktası içermemektedir, sürekli bir şekilde öğrenme ve keşfetme bu serüvenin asıl anahtarını oluşturmaktadır.
O halde hep birlikte bu serüvene devam edelim, öğrenmeye keşfetmeye ve yapay zeka ile mümkün olan sınırları en iyi ve en heyecanlı şekilde zorlayalım.
Bu serüven için henüz çok yeniyseniz sizler için hayata geçirdiğimiz AI Blog sayfamızı ziyaret edebilirsiniz. Yapay Zeka Mühendisliği, Generative AI 101 Rehberi ve Dijital Pazarlamada Kullanabileceğiniz 6 ChatGPT+ Eklentisi gibi birçok içeriği inceleyebilirsiniz.
Kaynaklar
https://www.edweek.org/technology/ai-literacy-explained/2023/05
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2666920X21000357
https://datatechvibe.com/ai/what-is-ai-literacy-how-can-it-be-acquired/
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2666920X21000357#bib37
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2666920X21000357#bib40
